بررسی همه نظام های آموزشی در ایران از سال 1309 و مقایسه آن با خارج از کشور

انواع سیستم آموزشی به مجموعه ای از قوانین، مقررات، روش ها و فرآیندهایی گفته می شود که برای انتقال دانش، مهارت و ارزش های فرهنگی  و اجتماعی به دانش آموزان و افراد جامعه، در قالب دوره های تحصیلی و آموزشی استفاده می شود. نظام های آموزشی در ایران شامل مدارس، دانشگاه ها، موسسات آموزشی و سایر سازمان های آموزشی است که به عنوان نهاد های اصلی برای آموزش و پرورش نسل جوان و تقویت توانایی های افراد جامعه عمل می کنند.

هدف اصلی سیستم آموزشی، تحقق یک جامعه دانش بنیان و پویا است که با تأمین نیازهای آموزشی و تحصیلی افراد، به پیشرفت و توسعه کشور کمک می کند.

سیستم آموزشی ایران به گونه ای است که در سطح پایه تحصیلی، یعنی پیش دبستانی و دبستان، دانش آموزان با محتوای دروس عمومی از جمله ریاضیات، علوم، زبان فارسی و دین آموزی آشنا می شوند. سپس در مقطع متوسطه اول، علاوه بر دروس عمومی، دروس تخصصی نیز به دانش آموزان تدریس می شود که برای ورود به دوره های تحصیلات تکمیلی ضروری هستند. حدفاصل میان دوره های پایه تحصیلی و دوره های عالی آزمون سراسری به نام کنکور وجود دارد که رقابت را برای داوطلبان رشته های برتر دانشگاهی بیشتر میکند.

این رقابت برای کنکور و رشته های دانشگاهی در بسیاری از کشور ها وجود ندارد و به همین دلیل هم ورود به رشته های پزشکی و پیراپزشکی بدون کنکور برای داوطلبان وجود دارد. البته مهاجرت تحصیلی نیز هزینه ها و شرایط خاص خود را دارد که پیش از این درباره آنها توضی داده ایم.

در دوره های تحصیلات تکمیلی در ایران، دانش آموزان در مقاطع مختلف تحصیلی(کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی) با دروس تخصصی و پژوهشی در رشته های مختلف آشنا می شوند. در ایران، دانشگاه ها و موسسات آموزشی آزاد و غیر انتفاعی برای ارائه دوره های تحصیلات تکمیلی فعالیت می کنند.

همچنین، در سطح کشور، سازمان های مختلفی برای ارائه آموزش های فنی و حرفه ای فعال هستند که به دانش آموزان کمک می کنند تا پس از پایان دوره های تحصیلات تکمیلی، با داشتن مهارت های لازم، به بازار کار وارد شوند. سیستم آموزشی ایرانبه عنوان چهلمین کشور از نظر استاندارد های سیستم های آموزشی شناخته شده است و در مقایسه با کشور آمریکا درصد تراکم بیشتری در دانشگاه ها و مدارس هستند و علاوه بر ان میزان مشارکت دانش آموزان و معلمان نیز بالاتر اندازه گرفته شده است. هرچند هیچ نظام آموزشی در ایران و کشور های دیگر کاملا بی ایراد نیست.

انواع نظام های آموزشی در ایران

در سال های قبل از انقلاب اسلامی ایران و در دوران کومت شاه، سیستم آموزشی ایران متاثر از سیستم آموزشی فرانسه بود و دانش آموزان در دو دوره دبستان 6 ساله و دبیرستان شش ساله(سه سال متوسطه اول یا همان سیکل و سه سال متوسطه دوم یا همان دیپلم) تحصیل میکردند.(جالب است بدانید که طبق آخرین تغییرات نظام آموزشی ایران و بعد از امتحان کردن انواع سیستم های آموزشی، در سال 97 همین قانون در شورای عالی آموزش و پرورش مجددا به اجرا درآمده است) در زمان رضا شاه باتوجه به عدم توجه جامعه به تحصیلات، فقط گذراندن دوره تحصیلات ابتدایی اجباری بود.

در سال 1339 و بعد از شروع حکومت محمدرضا پهلوی نظام آموزشی نظام آموزشی ایران به نظام سالی واحدی تغییر کرد و دانش آموزان 5 سال دوره ابتدایی، 3 سال راهنمایی و 4 سال در دبیرستان تحصیل میکردند و نهایتا به کنکور میرسیدند. این نظام که سالی- واحدی نام داشت بیش از 30 سال نظام آموزشی ایران بود.

از سال تحصیلی 1379 نظام سالی واحدی به عنوان نظام آموزشی رسمی کشور اعلام شد و دانش آموزان برای رسیدن به کنکور نیاز به گذراندن دوره ابتدایی 5 ساله، راهنمایی 3 ساله، دبیرستان 3 ساله و یک سال پیش دانشگاهی بودند. باتوجه به پیشرفت تحصیلی جامعه و افزایش تقاضای دانش آموزان برای رسیدن به کنکور، تقریبا همه دانش آموزان در دوره های پیش دانشگاهی و کنکور شرکت میکردند.

با این تفاوت که از سال 1384 به بعد برگزاری امتحانات نهایی که امتحانات سراسری کشوری هستند به عنوان بخشی از شرایط کسب مدرک دیپلم در پایان سال سوم دبیرستان شروع شد و تا به امروز 40 درصد از کنکور داوطلبان به این امتحانات نهایی وابسته شده است.

در سال 1397 آخرین تغییر سیستم آموزشی ایران اعمال شد و نظام آموزشی 6-3-3 به عنوان نظام آموزشی ایران فعالیت میکند. در این نظام آموزشی دبستان در دو مقطع سه ساله اول و سه ساله دوم فعالیت میکند. و دبیرستان نیز سه سال متوسطه اول و سه سال متوسطه دوم را شامل میشود. امتحانات نهایی نیز به جای برگزاری در سال یازدهم تحصیل دانش آموزان برای پایه دوازدهم یعنی سال آخر تحصیل برگزار میشود. هرچند باتوجه به اطلاعیه های سازمان سنجش در خصوص امتحانات نهایی، در سال های آینده کل دوره متوسطه دوم مشمول برگزاری امتحانات نهایی خواهند شد.

به طور کلی در سال های پس از راه اندازی آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران، نظام های آموزشی در ایران هر چند سال یکبار تغییر کرده و شرایط جدیدی برای تحصیل دانش آموزان از پایه اول دبستان تا دبیرستان اندیشیده شده است. درباره هریک از این نظام های آموزشی در ایران در ادامه بیشتر بخوانید.

• سیستم آموزشی نظام ۶-۳-۳
• سیستم آموزشی نظام سالی واحدی
• سیستم آموزشی نظام ترمی واحدی

سیستم آموزشی ۶-۳-۳ آخرین نظام آموزشی در ایران

نظام آموزشی ۳-۳-۶ به این معناست که دوره ابتدایی اول سه ساله، دوره ابتدایی دوم سه ساله و دوره دبیرستان شش ساله است. که البته همان شش سال هم به دو دوره متوسطه اول سه ساله و متوسطه دوم سه ساله تبدیل میشود. در این نظام، دانش آموزان پس از پایان شش سال دوره ابتدایی، به دوره متوسطه و سپس به دوره دبیرستان راه یافته و در پایان دوره دبیرستان، می‌توانند در آزمون کنکور شرکت کنند.

در پایان سال ششم دانش آموزان میتوانند در آزمون های ورودی مدارس خاص مثل سمپاد و نمونه دولتی شرکت کنند و از این طریق وارد مدارس تیزهوشان شوند. این آزمون در پایان دوره اول متوسطه یعنی در پایان سال نهم نیز برگزار میشود. با این تفاوت که در سال نهم دانش آموزان باید رشته تحصیلی خود را در میان رشته های نظری و فنی حرفه ای و کار و دانش انتخاب کنند.

به انتخاب رشته نهم به دهم در سیستم آموزشی ایران هدایت تحصیلی نیز اطلاق میشود که باتوجه به عملکرد دانش آموز در سه سال متوسطه اول، اولویت های تحصیلی وی مشخص میشود. این شرایط هدایت تحصیلی نیز از سال 97 به صورت جدی و با شرایط در نظر گرفتن نمره های امتحانات نهم در نظر گرفته میشود.

سیستم آموزشی نظام سالی واحدی

نظام سالی واحدی به معنای این است که هر دوره تحصیلی به صورت یک واحد شمارش می‌شود. به عنوان مثال، در این نظام، دوره ابتدایی، متوسطه و دبیرستان هر کدام به صورت یک سال شمارش می‌شوند.

نظام آموزشی سالی واحدی آخرین نظام آموزشی در ایران قبل از تغییرات سال 1397 بوده است. اولین سال اجرای نظام سالی واحدی در ایران سال 1381 بوده است و با وجود تغییرات عمده شرایط تحصیل در ایران، جهت رفاه دانش آموزان تا سال 1399 امکان فارغ التحصیلی برای آنان وجود داشت. سیستم آموزشی سالی واحدی قبل از نظام فعلی است که در نظام سالی واحدی آموزش دروس از مهرماه آغازشده و در خردادماه کارنامه صادر میشود و امتحانات نیمه سال برگزار نمیشد.

در نظام آموزشی سالی واحدی فاصله سال اول دبستان تا دیپلم یازده سال بود و برای ادامه تحصیل در سابرماقطع نیاز به گذراندن دوره پیش دانشگاهی به صورت جداگانه بود.

این نظام در بسیاری از کشورها، از جمله آمریکا و کانادا، به کار می‌رود با این تفاوت که در کشور های خارجی برای ورود به دانشگاه گاها نیاز به تحصیل در کالج و تکمیل 13 سال تحصیل کامل است و کنکور هم برای ورود به دانشگاه ها معنی ندارد و علاقه مندان به صورت داوطلبانه برای انواع رشته های دانشگاهی درخواست میدهند. در ادامه مقایسه نظام آموزشی در ایران و سیستم های آموزشی در دنیا را بخوانید.

سیستم آموزشی ترمی واحدی یکی از انواع سیستم های آموزشی ایران

نظام آموزشی ترمی واحدی یکی از نظام های آموزشی منسوخ شده در ایران است که تا سال 1379 در ایران اجرا میشد. نظام ترمی واحدی به معنای این است که دوره تحصیلی به چندین ترم تقسیم می‌شود و هر ترم به صورت جداگانه شمارش می‌شود. به عنوان مثال، در این نظام، دوره تحصیلی دبیرستان به 2 تا 4 ترم تقسیم می‌شود و دانش آموزان در هر ترم، درس های مختلف را پاس کرده و نمرات خود را برای پایان هر ترم دریافت می‌کنند.

ترم های مشخص شده برای هر سال شامل مهر، بهمن و خرداد بوده است که سال تحصیلی را شامل میشده است و ترم خرداد تا شهریور نیز برای دانش آموزانی با نمره های عدم قبولی شانس دوباره بوده است. شاید کلمات امتحانات میانترم، ترم اول و پایان ترم به گوشتان خورده باشد. این اصطلاحات مربوط به همان نظام آموزشی ترمی واحدی در ایران است که این روز ها اثری از آن تقریبا باقی نمانده است.

این نظام در بسیاری از کشورها، از جمله اروپا و استرالیا، به کار می‌رود. در این نظام، عملکرد دانش آموز در هر ترم، بسیار مهم است و در شرایط مخصوص به خود تاثیر بسزایی بر روی پیشرفت آینده دانش آموز خواهد داشت. همچنین، این نظام به دانش آموزان اجازه می‌دهد تا در صورت عدم موفقیت در یک ترم، در ترم بعد فرصت دوباره ای برای پیشرفت داشته باشند.

انواع سیستم آموزشی امتحان شد اما محتوای آموزشی…!

درست است که یادگیری مهارت هایی مانند ورزش، قران و … اهمیت دار اما آیا همین دروس در مدارس ایران به صورت کاربردی و تاثیر گذار تدریس میشود؟ به نظر نمیرسد که بهتر باشد به جای حفظ کردن آیات قرآنی(یا حتی در کنار آن) که دانش آموزان کلاس اول چیزی از آن نمیفهمند اخلاق سنه، سیره زندگی اهل بیت، آینده و نتیجه خدانشناسی را با جان و دل و نمایش و … لمس کنند؟ بهتر نیست از هوش و قدرت یادگیریشان که در دوران ابتدایی در بیشترین الت ممکن است برای پیدا کردن علاقه و خلق معجزه های دانش آموزی استفاده کنند؟

یا مثلا بهتر نیست دانش آموزان در دوران راهنمایی و دبیرستان باتوجه به علایقشان در دوره های مربوطه شرکت کنند و بتوانند در کنار گذراندن دوره های اجباری در یک حرفه خاص برای ورود به بازار کار و کسب درآمد آماده شوند؟ بهتر نیست در سنین نوجوانی با چالش هایی که قرار است با آن روبرو شوند آشنا باشند تا از خطرات جانی و مالی جلوگیری شود؟

تغییر سال های نظام آموزشی در برخی موارد می تواند بهبودی در کیفیت آموزش و یا ایجاد فرصت های جدید برای دانشجویان داشته باشد. اما در برخی موارد، این تغییرات ممکن است باعث اختلال در آموزش و یادگیری دانشجویان شود و فقط دانش آموزان و اولیاء آنها را گیج تر بکند. شاید ارتقاء کیفیت و متوای آموزشی باتوجه به نیاز جامعه اهمیت بیشتری داشته باشد.

تفاوت نظام آموزشی ایران و سیستم های آموزشی در دنیا

بی شک یکی از پر ایراد ترین بخش های موجود در کشورمان، سیستم آموزشی ایران است. این ایراد های وارده ربطی به انواع سیستم های آموزشی سالی واحدی یا 6-3-3 نیست. بزرگترین مشکل انواع سیستم های آموزشی ایران محتوای تدریس شده و شرایط رقابت نا سالمی است که در کشورمان وجود دارد.

نمره گرایی و اضطرابی که در دانش آموزان ایجاد میشود، عدم تجربه کافی اکثر معلمان تازه وارد برای ایجاد علاقه و انگیزه در دانش آموزان و متوای آموزشی مدود و نامناسب میتواند از علت های اصلی ناکار آمدی نظام آموزشی ایران باشد. مثلا اگر بخواهیم بهترین سیستم های آموزشی دنیا را بررسی کنیم اتفاق و تفاوت هایی که وجود دارد را به وضوح میتوانیم ببینیم.

در برخی کشورها، سال تحصیلی از ماه های مختلف آغاز می شود، به عنوان مثال در آمریکا سال تحصیلی در ماه سپتامبر یعنی مرداد ماه هر سال آغاز می شود، در حالی که در برخی کشورهای اروپایی سال تحصیلی در ماه اکتبر یا نوامبر و تقریبا مصادف با اواسط زمستان آغاز می شود.

هرچند بحث زمان شروع مدارس چندان مسئله مهمی نیست اما تفاوت چشم گیری که وجود دارد ـموزش های عملی و کاربردی است که به ویژه در دوران دبستان به دانش آموزان دوره ابتدایی اول داده میشود. مهارت های کلامی، مهارت های برقراری ارتباط، مهارت های شناختی و روبرویی با اجتماع از بهترین اتفاقاتی است که در مدارس کشور های خارجی (البته مدارس غیر انتفاعی) می افتد.

مهمترین تفاوت انواع سیستم های آموزشی ایران با سیستم های آموزشی دنیا عدم کارایی در دنیای واقعی است و درواقع دانش آموزان دوازده سال مطالبی را مطالعه و یاد میگیرند که شاید در کل زندگی شان به درد نخورد! این درالی است که اگر حداقل در دوران دبیرستان قدرت انتخاب واحد های درسی وجود داشت هر شخص باتوجه به علاقه اش میتوانست برای آینده خود تصمیم گیری کند.

شاید تا حدی با هدایت تحصیلی و پر طرفدار شدن رشته های هنرستان های فنی رفه ای این اتفاق افتاده باشد اما مثلا فرض کنید کسی که رشته تجربی را انتخاب کرده اما فقط به خاطر زیست و علاقه ای که به این درس دارد. این دانش آموز در دروس ریاضی و شیمی و فیزیک ضعیف است! پس قطعا نمیتواند با یک توانایی فقط در زمینه زیست خودش را در میان رتبه های برتر کنکور قرار دهد.

اما اگر مثلا دبیرستان های ایران مثل کالج های خارج از کشور(مثلا آمریکا) قابلیت انتخاب دروس مورد علاقه را به تعدادی اجباری و تعدادی اختیاری به دانش آموزان میداد چه؟ مثلا کسی که رشته تجربی را به دلیل علاقه اش به زیست انتخاب کرده است، بتواند بجای یک واد ریاضی 5 واحد زیست جانوری، گیاهی و … را بگذراند تا هم با علاقه درس بخواند و هم برای آینده ای که در انتظارش است آمادگی بیشتری داشته باشد!

آلمان یکی از بهترین سیستم های آموزشی در دنیا را دارد

اولا در آلمان به شرایط اجتماعی، دانش آموزان و فرهنگ های ملی اهمیت زیادی داده میشود و به همین علت نیز در هر ایالت نوع برگزاری سیستم آموزشی متفاوت است. سیستم آموزشی رسمی در این کشور نظام 6 ساله دبستان و 6 ساله دبیرستان است. اما مثلا تعداد روز های تدریس، زمان شروع مدارس، محتوا ها و کلاس های اموزشی و … در هر منطقه متفاوت خواهد بود.

مثلا در برخی ایالت ها دانش آموزان دوره ابتدایی تنها 5 روز به مدرسه میروند. این درحالی است که برخی دیگر از مناطق مسکونی مدارسی با مدت 6 روز در هفته را تجربه میکنند. در سیستم آموزشی آلمان که یکی از بهترین انواع سیستم های آموزشی دنیاست، تحصیل تا پایه نهم یعنی اتمام دوره اول دبیرستان اجباری است و بعد از آن برای ورود به دوره های آموزشی تخصصی در دبیرستان دوره دوم که سه یا چهار ساله است نیاز به پرداخت هزینه های اداری است که معمولا همه دانش آموزان این کار را میکنند.

باتوجه به اینکه دانش آموزان آلمانی از 8 سال تمام وارد مدرسه میشوند، بعد از پایان سال نهم و به شرط تکمیل 18 سالگی اجازه ترک تحصیل دارند که البته برای اشتغال و ورود به بازار کار میبایست یک دوره آموزش کار را بگذرانند.

برای ورود به دانشگاه و تحصیلات تکمیلی لزوما باید 13 سال تحصیلی را گذرانده بشید و برای ورود به دانشگاه درخواست بدهند تا در صورت تقارن ویژگی های تحصیلی دانش آموز با استاندارد های دانشگاهی و قبول درخواست وارد دانشگاه شوند. (معمولا کسانی که خیلی از نظر درسی قوی هستند به دوره های دبیرستان دوره دوم و دانشگاه وارد میشوند.)

مقایسه نظام آموزشی ایران با سیستم آموزشی در آمریکا

نظام آموزشی آمریکا نیز مانند ایران دارای 12 سال در دوره تحصیلات ابتدایی تا دبیرستان است. دانش آموزان مثل نظام آموزشی در ایران در پایان 5 یا 6 سالگی وارد مدرسه میشوند و بعد از گذراندن این دوران دانش آموزان دو راه دارند. ورود به کالج یا درخواست برای ورود به دانشگاه ها دو مسیری است که بعد از پایان مدرسه میتوان شروع کرد. مدارس آمریکا از ماه سپتامبر یعنی مرداد ماه شروع میشود و تا اواخر ژوئن یعنی تقریبا فروردین ماه ادامه دارد.

سیستم نمره دهی و ارزیابی دانش آموزان نیز با نظام آموزشی ایران متفاوت است و از A که بالاترین نمره و شرایط است تا F که کمترین نمره و نمره عدم قبولی است متفاوت خواهد بود. به این ترتیب سوالات یک امتحان نمیتوانند تعیین کننده میزان دانش فرد شوند. بلکه باتوجه به ویژگی هایی که نوشتار، عملکرد و پروژه ها دارند، نمره دهی در مدارس از ابتدایی تا دبیرستان و حتی کالج و دانشگاه انجام میشود.

البته بزرگترین تفاوتی که نظام آموزشی ایران و آمریکا باهم دارند، شرایط ورود به دانشگاه ها است. اولا که برای ورود به دانشگاه ها کنکوری وجود ندارد و ثانیا در دانشگاه ها واقعا کسانی که بتوانند به صورت مستقیم در مقاطع ارشد و دکتری درس بخوانند و سطح علمی بالایی داشته باشند راه داده میشوند.

این درحالی است که کالج ها برای مقطع های کارشناسی و کاردانی آن هم در رشته های علوم پایه هستند. برای رشته های علوم انسانی یا علوم تجربی، رشته هایی مثل حقوق، روانشناسی، معماری، پزشکی و اینگونه رشته ها واقعا باید به دانشگاه مقصد ثابت کنید که ارزش سرمایه گذاری علمی دانشگاه را دارید.

سیستم آموزشی ایتالیا برای همه دانش آموزان رایگان است

فارغ از جنسیت و ملیت، همه دانش آموزان میتوانند به صورت رایگان در مدارس دولتی ایتالیا تحصیل کنند. برخلاف مدارس آلمان که بهترینشان مدارس غیر انتفاعی و با هزینه های سنگین هستند، در ایتالیا تحصیل در مدارس کاملا دولتی نیز با سطح بالایی انجام میشود و به صورت رایگان نیز هست. تحصیلات اجباری در ایتالیا برای دانش آموزان 6 تا 16 سال است و دوران تحصیل در مدرسه به سه سطح ابتدایی، یک سطح 3 ساله متوسطه اول و یک سه سال دیگر برای متوسطه دوم تقسیم میشود.

یک نکته خیلی عجیبی که درباره سیستم آموزشی ایتالیا وجود دارد، انواع مختلف تحصیلات عالیه و روش های ورود به آن برای دانشگاه های وابسته به احزاب و گروه های مختلف است که درباره آن میتوانید در مقاله مربوط به مهاجرت تحصیلی به ایتالیا بیشتر بخوانید.

بهترین سیستم های آموزشی در دنیا سیستم آموزش انتخابی است

سیستم آموزشی ایده آل یعنی سیستم آ»وزش انتخابی. دانش آموزان معمولا تا سال ششم دبستان را با علاقه و نمرات درخشان میگذرانند اما در سال های بعدی یعنی دوران متوسطه اول و دوم (به ویژه به علت مصادف شدن با دوران نوجوانی دانش آموزان) شاهد ایجاد فواصل چشمگیری میان دانش آموزان از نظر درسی هستیم. در ابتدایی معمولا همه دانش آموزان در سطح الف هستند اما کاهش نمرات و افت درسی در سال های بالا تر و 90 درصد به علت عدم علاقه دانش آموز به ادامه تحصیل است.

آیا ایرادی دارد که شخصی هروقت خواست درس را ترک کند و به کار و فعالیت های اجتماعی مورد علاقه اش بپردازد و به جای آن کسانی که واقعا به درس خواندن علاقه دارند و میخواهند از این طریق زندگی خود را سر و سامان دهند، به تصیل در مقاطع بالا تر بپردازند؟ یا اصلا شاید همان کسی که تا سال نهم درس خوانده است در 25 سالگی تصمیم به ادامه تحصیل داشته باشد و درس خواندن را به عنوان ناجی زندگی اش انتخاب کرده باشد! اما اگر شرایط نظام آموزشی و نگاه مردم او را از درس خواندن باز دارد چه؟

پس بهترین سیستم های آموزشی در دنیا ، نظام های آموزشی انتخابی هستند که بدون در نظر گرفتن ارزیابی های رقابتی و به صورت عملی به آموزش مطالب بپردازد و دانش آموزان برای حل مسئله درس بخوانند نه برای پولدار شدن.(درست برعکس نظام های آموزشی در ایران که فقط 20 پرور است!)

آنچه گفتیم یک سیستم آموزشی آرمانی است که شاید در هیچ کجای دنیا در این حالت ایده آل دیده نشود. اما با یک مشاور تحصیلی خوب میتوانید مطمئن باشید که دانش آموزتان در این سیستم آموزشی فاسد میتواند موفق و کم خطر تر زندگی کند!

در اینستاگرام با مهندس سهیل حاج کرم بهترین مشاور کنکور ایران همراه باشید.