آرایه مجاز

هر ساله 3 سوال از 25 سوال درس ادبیات فارسی در کنکور سراسری متعلق به مبحث آرایه های ادبی میباشد. مبحث آرایه ها جز مباحث درسی سخت دسته بندی نمیشوند چراکه فرد میتواند با کمی تمرین و حل تست در ایم بخش به تسلط کافی رسیده و همه ی سوالات آن را در کنکور سراسری به راحتی پاسخ دهد. اما در این بین باید توجه داشت با حفظ کردن آرایه ها نمیتوان به نتیجه ی مطلوبی رسید بلکه نیاز است فرد به یادگیری کامل آنها بپردازد و با تمرین و حل تست زیاد به تسلط برسد. ما در این مقاله قصد داریم به توضیح راجع به آرایه ی مجاز , علاقه های آرایه مجاز و سوال های آن در ادبیات کنکور بپردازیم. آرایه های ادبی در کل یکی از جنبه‌های شعر و نثر می‌باشند که به زیبایی‌های لفظی و معنایی شعر می­افزایند. آرایه‌ها در حالت کلی به دو دسته آرایه ادبی لفظی و آرایه ادبی معنوی تقسیم می‌شوند.

مشاوره تخصصی کنکور

آرایه مجاز در ادبیات فارسی کنکور

بزرگی این‌گونه می‌گوید که شعر بدون صور خیال، شعر نیست بلکه سخنی ساده و عادی است. در واقع شعر به‌واسطه صور خیال بهتر بر دل مخاطی می‌نشیند و در ذهن او می‌ماند. در تعریف ساده مجاز یعنی به‌کاربردن کلمه­ای در معنای غیرحقیقی. اما نکته قابل‌توجه این است که باید بین معنای حقیقی و مجازی رابطه‌ای وجود داشته باشد تا مقصود موردنظر به مخاطب برسد. برای مثال در جملهٔ ایران دربازی‌های آسیایی به‌جایگاه اول دست پیدا کرد منظورمان از ایران تیم ملی ایران می‌باشد. در مثال قبلی به‌خوبی مشخص است بین ایران و تیم ملی ایران رابطه‌ای برقرار است در واقع در این قسمت ما ذهن مخاطب را از معنای حقیقی دور کرده و به سمت معنای مجازی می‌بریم. پیوند و تناسبی که معنای حقیقی و مجازی را به یکدیگر مرتبط می‌کند را علاقه گویند.

رایج‌ترین علاقه‌های مجاز

همان‌طور که در قسمت قبل اشاره شد علاقه به پیوند بین معنای حقیقی و مجازی کلمه گویند. در این قسمت به بررسی برخی از علاقه‌های رایج میپردازیم. نام علاقه های آرایه مجاز در ادبیات فارسی ، به ترتیب اهمیت و استفاده ، علاقه جزئیه ، علاقه کلیه ، علاقه محلیه، علاقه لازمیه ، علاقه سببیه و علاقه آلیه و علاقه مجاز شباهت میباشند. در ادامه به صورت تخصصی درباره هریک از این علاقه های مجاز در ادبیات فارسی با مثال توضیح میدهیم. توجه داشته باشید که هر یک از این علاقه های آرایه مجاز میتواند در سوال های ادبیات کنکور استفاده شود. پس بعد از یادگیری کامل ، بهتر است به تست زنی  درباره این مبحث بپردازید.

برای یادگیری نحوه تست زدن تاریخ ادبیات در کنکور کبیک کنید.

علاقه جزئیه در مجاز

علاقه جزئیه در آرایه مجاز ادبیات فارسی ، جزئی از یک چیز به‌جای کل آن چیز به کار رود. یا به عبارتی دیگر جزئی در سخن بیاورند و از آن کل را بخواهند. در مصراعی اینگونه امده است که رستم ز این بیت و غزل ای شه و سلطان ازل …، در این مصراع بیت و غزل مجاز از شعر میباشند و علاقه آن جزئیه است چراکه بیت جزئی از شعر است. مثال دیگری را بررسی میکنیم:

مثال) به یاد روی شیرین بیت می‌گفت …

در این مثال بیت مجاز از شعر می‌باشد. که چون بیت جزئی از کل یک شعر است ، به آن آرایه مجاز با علاقه جزئیه میگویند.

علاقه کلیه در آرایه مجاز

علاقه کلیه، کل یک چیز به‌جای جزئی از آن به کار رود. دقیقاً برعکس علاقه جزئیه می‌باشد به قولی میتوان گفت در این نوع علاقه کلی را در سخن می آوریم و از آن جزئی را میخواهیم. برای مثال در بیت آب صافی شده است خون دلم/ خون تیره شده است آب سرم، آب سر مجاز از اشک میباشد. در مثال دیگری مشاهده میکنیم که:

مثال) دست در حلقهٔ آن زلف دوتا نتوان کرد …

در این مثال دست مجاز از انگشت می‌باشد و همانطور که مشخص است یک کل دارد از جزء صحبت میکند.

علاقه محلیه در ادبیات مجاز

هنگام استفاده از آرایه مجاز در ادبیات با علاقه محلیه، محل و جای قرارگرفتن چیزی ذکر می‌شود اما منظور خود آن چیز می‌باشد. برای مثال در بیت برآشت ایران و برخاست گرد/ همی هرکسی کرد ساز نبرد، واژه  ی ایران در معنی مردم ایران به کار رفته است و قرینه آن برآشفتن میباشد که ذهن انسان را ایران دور میکند و به سمت مردم ایران میبرد. در مثال دیگری این علاقه را بررسی کردیم:

مثال) سر آن ندارد امشب که برآید آفتابی …

در این مثال سر مجاز از فکر و اندیشه می‌باشد. توجه کنید ! این علاقه با علاقه کلیه فرق دارد. همانطور که میبینید در علاقه محلیه از محل قرار گیری فکر استفاده شده است. آیا میتوان گفت سر کلی است که تفکر جزء آن محسوب میشود؟ خیر. پس حواستان را جمع کنید که باهم اشتباه نگیرید.

علاقه سببیه

در علاقه سببیه آرایه مجاز ، که از آرایه های ادبی مهم در کنکور است، سبب و علت چیزی ذکر می‌شود اما منظور خود آن است. برای اینکه کارایی این علاقه را بهتر متوجه شویم به این بیت توجه کنید: خسروی کارگدایی کی بود/ این بازو ی ما چو مایی کی بود، در این بیت بازو علت نیرو است و نیرو معلول آن می‌شود. در مثال دیگری علاقه سببیه یا همان مجاز علیت را بررسی میکنیم:

مثال) این دم شنو که راحت از این دم شود پدید

در این مثال دم مجاز از سخن می‌باشد چراکه دم و بازدم است که باعث سخت گفتن می‌شود.

علاقه لازمیه مجاز

چیزی به دلیل همراهی با چیز دیگر به‌جای آن به کار می‌رود. مثلا ما میدانیم که نوشتن با قلم انجام میشود. پس میتوانیم از قلم به جای نوشتن در اشعار استفاده کنیم. به مثال زیر درباره علاقه لازمیه آرایه مجاز در ادبیات کنکور توجه کنید.

مثال) گر نبندی زین سخن تو حلق را / آتش گیرد بسوزد خلق را

در این مثال که از شعر موسی و شبان د رکتاب درسی آمده است،  حلق مجاز از دهان و زبان می‌باشد.

علاقه آلیه

در هنگام استفاده از آرایه مجاز در ادبیات فارسی کنکور با علاقه آلیه ابزاری کاری ذکر می‌شود اما هدف از بیان آن ابزار خودکار می‌باشد. برای مثال میگوییم فلانی چشم تیزی دارد منظورمان این است که نگاه دقیقی دارد؛ در اینجا به علت اینکه از ابزار نگاه‌کردن نام بردیم علاقه، علاقهٔ آلیه می‌شود که اندکی پیچیده است و به همین دلیل در ادبیات کنکور از علاقه آلیه آرایه مجاز استفاده زیادی میشود. برای مثال:

مثال) گرت هواست که با خضر همنشین باشی / نهان ز چشم سکندر چو آب حیوان باش

در این مثال چشم مجاز از نگاه می‌باشد چرا که از چشم برای نگاه‌کردن استفاده می‌شود.

علاقه شباهت در مجاز

این آرایه هنگامی استفاده میشود که واژه‌ای به دلیل شباهت به‌جای واژهٔ دیگری به کار می‌رود. فراموش نکنید که علاقه شباعت در آرایه مجاز با آرایه تشبیه فرق دارد. اگر میخواهید درباره آرایه تشبیه بیشتر بدانید روی کلمه کلیک کنید.

مثال) بتی دارم که گرد گل ز سنبل سایبان دارد

در مثال بالا بت مجاز از معشوق می‌باشد به علاقه شباهت، گل مجاز از چهره معشوق می‌باشد و سنبل مجاز از زلف معشوق می‌باشد.

پاسخگویی سؤالات مجاز در کنکور

معمولاً سؤالات آرایه در کنکور این‌گونه بیان می‌شوند که بگویید در بیت یا مصراع زیر کدام آرایه‌ها وجود دارند و یا کدام آرایه‌ها را ندارد و سؤالاتی ازاین‌قبیل. در میان آرایه‌ها می‌توان گفت آرایه مجاز کمی از باقی آرایه‌های ادبی موجود سخت‌تر است و شناسایی آن برای دانش‌آموزان دشوار است. برای پیداکردن آرایه مجاز بهتر است دو نکته مهم را به‌خوبی به‌خاطر بسپارید؛ ابتدا باید به دنبال کلمه‌ای باشید که دو معنی و مفهوم از خود نشان می‌دهد و نکتهٔ دیگر اینکه دو معنی موجود برای یک کلمه باید از طریق رابطه یا ویژگی خاصی به هم مرتبط شوند. در ادامه به بررسی چندین مثال از آرایه مجاز در ادبیات کنکور و مقایسه آن با آرایه استعاره میپردازیم.

مثال) همه دشت بریان شدند:

در این مثال دشت مجاز از انسان‌های دشت می‌باشد و علاقه موجود علاقه محلیه است.

مثال) ننوشیدم پیمانه‌ای:

در واقع در این مثال خود پیمانه نوشیده نشده است بلکه محتوی داخل آن مدنظر می‌باشد. در نتیجه پیمانه مجاز از محتویات داخل آن است.

مثال) شبی یاد دارم که چشمم نخفت:

همهٔ ما میدانیم به هنگام خواب تنها چشم‌ها نمی‌خوابند بلکه کل بدن به خواب می‌رود در نتیجه چشم مجاز از کل وجود انسان می‌باشد.

تفاوت آرایه مجاز و استعاره

این دو آرایه ادبیات بسیار نزدیک به هم هستند و گاهی توسط داوطلبان در کنکور اشتباه گرفته میشوند. استعاره نوعی مجاز می‌باشد که علاقه آن شباهت است. در استعاره از “مشبه به” به‌جای مشبه استفاده می‌کنیم. برای مثال در مصراع غضنفر بزد تیغ بر گردنش، غضنفر استعاره از حضرت علی می‌باشد و به علت وجود علاقه شباهت این استعاره را مجاز نیز می‌خوانیم.

مثال‌های دیگر از علاقه شباهت یا آرایه استعاره در ادبیات فارسی کنکور

دلا تا کی در این زندان فریب این و آن بینی: در این مثال زندان استعاره و مجاز از دنیا می‌باشد.

ای دیو سپید پای دربند: در این مثال دیو سپید استعاره و مجاز از دماوند می‌باشد.

از آرایه های ادبی مثل مجاز و استعاره در کنکور ، بیشتر برای تست های قرابت معنایی استفاده میشود. هرچند که ما روش تست زدن قرابت معنایی را پیش از این در وبسایت تخصصی کنکور آکو توضیح داده ایم ، اما لازم دانستیم درباره آرایه مجاز، از آرایه های ادبی مهم در کنکور ، نیز اختصاصا نکاتی را در اختیار شما عزیزان جان قرار دهیم.